Tô Thức 蘇軾 cùng phụ thân Tô Tuân và em Tô Triệt đều giỏi văn chương. Người đương thời gọi là "Tam Tô".
| 水調歌頭 - 蘇軾 | Thủy điệu ca đầu - Tô Thức |
丙辰中秋，歡飲達
Bính Thìn Trung thu， hoan ẩm đạt 旦，大醉，作此篇兼 đán， đại túy， tác thử thiên kiêm 懷子由 hoài Tử Do 明月幾時有， Minh nguyệt kỉ thì hữu， 把酒問青天。 bả tửu (1) vấn thanh thiên。 不知天上宮闕， Bất tri thiên thượng cung khuyết， 今夕是何年。 kim tịch thị hà niên。 我欲乘風歸去， Ngã dục thừa phong quy khứ， 又恐瓊樓玉宇， hựu khủng quỳnh lâu ngọc vũ (2)， 高處不勝寒。 cao xứ bất thăng hàn。 起舞弄清影， Khởi vũ lộng thanh ảnh (3)， 何似在人間。 hà tự tại nhân gian。 轉朱閣， chuyển chu các (4)， 低綺戶， đê khỉ hộ (5)， 照無眠。 chiếu vô miên。 不應有恨， Bất ưng hữu hận， 何事長向別時圓。 Hà sự trường hướng biệt thì viên。 人有悲歡離合， Nhân hữu bi hoan li hợp， 月有陰晴圓缺， nguyệt hữu âm tình viên khuyết (6)， 此事古難全。 Thử sự cổ nan toàn。 但願人長久， Đãn nguyện nhân trường cửu， 千里共嬋娟。 thiên lí cộng thiền quyên (7)。 |
Trung thu Bính Thìn (1076), vui uống rượu tới sáng, say khướt, làm bài này cùng lúc nhớ (em trai) Tử Do.
Trăng sáng có mấy lúc Cất chén hỏi trời xanh Không biết cung khuyết trên trời Đêm nay là năm nào? (thời gian trên cõi trời và ở nhân gian không giống nhau) Ta muốn cưỡi gió bay lên đó Nhưng lại ngại nơi lầu quỳnh gác ngọc (chỗ thần tiên trú ngụ) ở trên cao lạnh lẽo biết bao không vui như ở cõi người ta Ta chỉ đứng dậy múa giỡn với bóng Xoay về lầu son gác tía cúi nhìn nhà cửa trang hoàng đẹp đẽ dòm người thao thức canh khuya không ngủ Chẳng nên ân hận Mà tại sao cứ khi nào biệt li thì trăng lại tròn Đời người vui buồn li hợp Trăng cũng đầy vơi mờ tỏ Xưa nay đâu có vạn toàn Chỉ mong người lâu dài mãi (mạnh khỏe sống lâu) Dù cho cách xa nghìn dặm vẫn có thể cùng thưởng thức trăng sáng đẹp |
Giải thích
1. bả tửu 把酒: nâng chén rượu.
2. quỳnh lâu ngọc vũ 瓊樓玉宇: lầu quỳnh gác ngọc; hình dung nơi trú ngụ của thần tiên trên trời.
3. thanh ảnh 清影: bóng người dưới ánh trăng.
4. chu các 朱閣: lầu son gác tía.
5. khỉ hộ 綺戶: nhà cửa trang hoàng đẹp đẽ.
6. âm tình viên khuyết 陰晴圓缺: chỉ trăng đầy và trăng khuyết.
7. thiền quyên 嬋娟: (ở đây) chỉ trăng sáng đẹp.
| 天韻舞春風：蘇軾 Thiên vận vũ xuân phong： Tô Thức |
〈水調歌頭〉
〈 thủy điệu ca đầu〉 今天要和大家共同 kim thiên yếu hòa đại gia cộng đồng 欣賞的是，宋朝蘇軾 hân thưởng đích thị， Tống triều Tô Thức 的詞：「水調歌頭」 đích từ：「 thủy điệu ca đầu」 。 。 蘇軾，字子瞻，號 Tô Thức， tự Tử Chiêm， hiệu 東坡居士，四川眉山 Đông Pha cư sĩ， Tứ Xuyên Mi San 人。在北宋仁宗嘉祐 nhân。 tại Bắc Tống Nhân Tông Gia Hựu 二年時，和弟弟蘇轍 nhị niên thì， hòa đệ đệ Tô Triệt 一同考取進士， 那時 nhất đồng khảo thủ tiến sĩ， na thì 他才二十歲，官至翰 tha tài nhị thập tuế， quan chí Hàn 林學士、禮部尚書。 lâm học sĩ、 Lễ bộ thượng thư。 他一生中仕途坎坷， tha nhất sanh trung sĩ đồ khảm kha， 屢遭貶謫，充滿了悲 lũ tao biếm trích， sung mãn liễu bi 劇，但在文學上卻是 kịch， đãn tại văn học thượng khước thị 人們公認的天才、全 nhân môn công nhận đích thiên tài、 toàn 才。他是北宋中期的 tài。 tha thị Bắc Tống trung kì đích 文壇領袖，唐宋 八大 văn đàn lĩnh tụ， Đường Tống bát đại 家之一。是偉大的散 gia chi nhất。 thị vĩ đại đích tán 文家、詩人、詞人， văn gia、 thi nhân、 từ nhân， 又擅長書法與繪畫， hựu thiện trường thư pháp dữ hội họa， 作品獨步一時。他的 tác phẩm độc bộ nhất thì。 tha đích 學問廣博，見解深沉 học vấn quảng bác， kiến giải thâm trầm ，既通儒學，又明佛 ， kí thông nho học， hựu minh phật 道，詞風雄闊超曠， đạo， từ phong hùng khoát siêu khoáng， 豪放傑出，於傳 統的 hào phóng kiệt xuất， ư truyền thống đích 花間詞風外別立一宗 hoa gian từ phong ngoại biệt lập nhất tông ，對北宋詞壇多所革 ， đối Bắc Tống từ đàn đa sở cách 新。 tân。 蘇軾在參加進士會 Tô Thức tại tham gia tiến sĩ hội 考時，以一篇〈刑賞 khảo thì， dĩ nhất thiên〈 Hình thưởng 忠厚之至論〉深得主 trung hậu chi chí luận〉 thâm đắc chủ 考官歐陽脩的賞識， khảo quan Âu Dương Tu đích thưởng thức， 不但以他為弟子，並 bất đãn dĩ tha vi đệ tử， tịnh 說：「老夫當避路， thuyết：「 Lão phu đương tị lộ， 放他出一頭地也。」 phóng tha xuất nhất đầu địa dã。」 就是說自己應該給蘇 tựu thị thuyết tự kỉ ưng cai cấp Tô 軾讓路，讓他能超出 Thức nhượng lộ， nhượng tha năng siêu xuất 自己的成就。現在通 tự kỉ đích thành tựu。 hiện tại thông 用的成語「出人頭地 dụng đích thành ngữ「 xuất nhân đầu địa 」，就是從這裡演變 」， tựu thị tòng giá lí diễn biến 出來的。 xuất lai đích。 今 天我們所要欣賞 kim thiên ngã môn sở yếu hân thưởng 的〈水調歌頭〉，是 đích〈 Thủy điệu ca đầu〉， thị 蘇軾在宋神宗熙寧九 Tô Thức tại Tống Thần Tông Hi Ninh cửu 年時，酒醉後抒情， niên thì， tửu túy hậu trữ tình， 懷念弟弟子由所作的 hoài niệm đệ đệ Tử Do sở tác đích 。這首詞備受後人的 。 giá thủ từ bị thụ hậu nhân đích 讚譽和喜歡，是蘇東 tán dự hòa hỉ hoan， thị Tô Đông 坡膾炙人口的傳世之 Pha quái chích nhân khẩu đích truyền thế chi 作。 其中很特別的是 tác。 kì trung ngận đặc biệt đích thị ，連描寫英雄好漢的 ， liên miêu tả anh hùng hảo hán đích 小說《水滸傳》裡， tiểu thuyết《 Thủy hử truyện》 lí， 都引用了這首詞。書 đô dẫn dụng liễu giá thủ từ。 thư 中第二十九回寫武松 trung đệ nhị thập cửu hồi tả Vũ Tùng 過中秋，張都監教養 quá trung thu， Trương Đô giám giáo dưỡng 娘玉蘭唱個「中秋對 nương Ngọc Lan xướng cá「 trung thu đối 月時景」的曲兒，玉 nguyệt thì cảnh」 đích khúc nhi， Ngọc 蘭執 著象板，唱的就 Lan chấp trước tượng bản， xướng đích tựu 是蘇學士的這支〈水 thị Tô học sĩ đích giá chi〈 Thủy 調歌頭〉，可見宋元 điệu ca đầu〉， khả kiến Tống Nguyên 時傳唱之盛。金聖歎 thì truyền xướng chi thịnh。 Kim Thánh Thán 的批語是：「絕妙好 đích phê ngữ thị：「 Tuyệt diệu hảo 辭」。現在就讓我們 từ」。 hiện tại tựu nhượng ngã môn 來欣賞這首絕妙的〈 lai hân thưởng giá thủ tuyệt diệu đích〈 水調歌頭〉吧！ Thủy điệu ca đầu〉 ba！ 明月幾時有？把酒 minh nguyệt ki thì hữu？ bả tửu 問青天。不知天上宮 vấn thanh thiên。 bất tri thiên thượng cung 闕，今夕是何年。 khuyết， kim tịch thị hà niên。 我欲乘風歸去，又 ngã dục thừa phong quy khứ， hựu 恐瓊樓玉宇，高處不 khủng quỳnh lâu ngọc vũ， cao xứ bất 勝寒。起舞弄清影， thăng hàn。 khởi vũ lộng thanh ảnh， 何似在人間！ hà tự tại nhân gian！ 轉朱閣，低綺戶， chuyển chu các， đê khỉ hộ， 照無眠。不應有恨， chiếu vô miên。 bất ưng hữu hận， 何事長向別時圓？ hà sự trường hướng biệt thì viên？ 人有悲歡離合，月 nhân hữu bi hoan li hợp， nguyệt 有陰晴圓缺，此事古 hữu âm tình viên khuyết， thử sự cổ 難全。但願人長久， nan toàn。 đãn nguyện nhân trường cửu， 千里共嬋娟。 thiên lí cộng thiền quyên。 蘇 東坡開篇便破空 Tô Đông Pha khai thiên tiện phá không 而來，直接入題──「明 nhi lai， trực tiếp nhập đề──「 Minh 月幾時有？」後面緊 nguyệt ki thì hữu？」 hậu diện khẩn 接著：「把酒問青天 tiếp trứ：「 Bả tửu vấn thanh thiên ，不知天上宮闕，今 ， bất tri thiên thượng cung khuyết， kim 夕是何年。」我高舉 tịch thị hà niên。」 ngã cao cử 著酒杯啊，向廣闊的 trước tửu bôi a， hướng quảng khoát đích 星空提出了疑問，宇 tinh không đề xuất liễu nghi vấn， vũ 宙中是什麼時候開始 trụ trung thị thập ma thì hậu khai thủy 有明月的呢？而今晚 hữu minh nguyệt đích ni？ nhi kim vãn 在天上的神仙宮闕裏 tại thiên thượng đích thần tiên cung khuyết lí ，又是什麼好日子， ， hựu thị thập ma hảo nhật tử， 所以月色才會這麼美 sở dĩ nguyệt sắc tài hội giá ma mĩ ，天地間一片澄澈明 ， thiên địa gian nhất phiến trừng triệt minh 淨，纖塵不染呢？這 tịnh， tiêm trần bất nhiễm ni？ giá 裡東坡大氣縱橫的讚 lí Đông Pha đại khí túng hoành đích tán 嘆著造化的奧妙，宇 thán trứ tạo hóa đích áo diệu， vũ 宙的浩瀚，抒發對於 trụ đích hạo hãn， trữ phát đối ư 明月的嚮往。 minh nguyệt đích hưởng vãng。 「我欲乘風歸去， 「 ngã dục thừa phong quy khứ， 又恐瓊樓玉宇，高處 hựu khủng quỳnh lâu ngọc vũ， cao xứ 不勝寒。」我也真想 bất thăng hàn。」 ngã dã chân tưởng 乘著長風回到天庭中 thừa trứ trường phong hồi đáo thiên đình trung 去看一看哪！ 那裏今 khứ khán nhất khán na！ na lí kim 晚光明皎潔，不知盛 vãn quang minh kiểu khiết， bất tri thịnh 會是多麼莊嚴，多麼 hội thị đa ma trang nghiêm， đa ma 殊勝啊！但又怕禁受 thù thắng a！ đãn hựu phạ cấm thụ 不住，華美月宮中的 bất trụ， hoa mĩ nguyệt cung trung đích 高寒。這裡的「歸」 cao hàn。 giá lí đích「 quy」 字用得極妙，有神仙 tự dụng đắc cực diệu， hữu thần tiên 自喻的味道，在無限 tự dụ đích vị đạo， tại vô hạn 的磅礴大氣 中，表達 đích bàng bạc đại khí trung， biểu đạt 了自己只不過是暫居 liễu tự kỉ chỉ bất quá thị tạm cư 人間，來處本為天上 nhân gian， lai xứ bổn vi thiên thượng 也！ dã！ 「起舞弄清影，何 「 khởi vũ lộng thanh ảnh， hà 似在人間！」古文中 tự tại nhân gian！」 cổ văn trung 的「何似」，就是把 đích「 hà tự」， tựu thị bả 兩件事物拿來對比的 lưỡng kiện sự vật nã lai đối bỉ đích 意思。東坡在 醉中與 ý tứ。 Đông Pha tại túy trung dữ 自己的身影相隨，月 tự kỉ đích thân ảnh tương tùy， nguyệt 下起舞，光影清絕， hạ khởi vũ， quang ảnh thanh tuyệt， 但想起在月宮的桂花 đãn tưởng khởi tại nguyệt cung đích quế hoa 樹下，也有白衣仙女 thụ hạ， dã hữu bạch y tiên nữ 在跳舞，天上人間的 tại khiêu vũ， thiên thượng nhân gian đích 境界，相比起來不知 cảnh giới， tương bỉ khởi lai bất tri 如何呢？真令人嚮往 như hà ni？ chân lệnh nhân hưởng vãng 啊！這時的東 坡忽而 a！ giá thì đích Đông Pha hốt nhi 問天，忽而起舞，意 vấn thiên， hốt nhi khởi vũ， ý 興揮灑淋漓到了極至 hứng huy sái lâm li đáo liễu cực chí 。 。 在壯闊飛揚之後， tại tráng khoát phi dương chi hậu， 這時筆鋒一轉：「轉 giá thì bút phong nhất chuyển：「 Chuyển 朱閣，低綺戶，照無 chu các， đê khỉ hộ， chiếu vô 眠。」豪興已然收斂 miên。」 hào hứng dĩ nhiên thu liễm ，情境整個都變得 沉 ， tình cảnh chỉnh cá đô biến đắc trầm 靜深婉了。「轉朱閣 tĩnh thâm uyển liễu。「 Chuyển chu các 」的「轉」是什麼意 」 đích「 chuyển」 thị thập ma ý 思呢？古時凡寫光陰 tứ ni？ cổ thì phàm tả quang âm 悄悄的，無聲無息的 tiễu tiễu đích， vô thanh vô tức đích 流走，都用這個「轉 lưu tẩu， đô dụng giá cá「 chuyển 」字。「朱閣」，就 」 tự。「 chu các」， tựu 是華美的樓閣，「低 thị hoa mĩ đích lâu các，「 đê 綺戶」的「低」 字， khỉ hộ」 đích「 đê」 tự， 描繪出月色已經西沉 miêu hội xuất nguyệt sắc dĩ kinh tây trầm 了，快落下去了。「 liễu， khoái lạc hạ khứ liễu。「 綺戶」，是雕刻精美 khỉ hộ」， thị điêu khắc tinh mĩ 的花窗。「轉」和「 đích hoa song。「 chuyển」 hòa「 低」兩個字傳神的表 đê」 lưỡng cá tự truyền thần đích biểu 達出夜已深了，月已 đạt xuất dạ dĩ thâm liễu， nguyệt dĩ 斜了，月光無聲無息 tà liễu， nguyệt quang vô thanh vô tức 的轉過華樓，低 低地 đích chuyển quá hoa lâu， đê đê địa 穿過雕花的門窗，流 xuyên quá điêu hoa đích môn song， lưu 照著世間眾生的住處 chiếu trước thế gian chúng sanh đích trụ xứ 。「照無眠」，照著 。「 chiếu vô miên」， chiếu trước 心懷離愁不能入眠的 tâm hoài li sầu bất năng nhập miên đích 人。 nhân。 「不應有恨，何事 「 Bất ưng hữu hận， hà sự 長向別時圓？」明月 trường hướng biệt thì viên？」 minh nguyệt 啊，你總不該有什麼 a， nhĩ tổng bất cai hữu thập ma 怨恨吧，可是為什麼 oán hận ba， khả thị vi thập ma ，你總是在人們離別 ， nhĩ tổng thị tại nhân môn li biệt 的時候，反而越發的 đích thì hậu， phản nhi việt phát đích 清輝皎潔呢? thanh huy kiểu khiết ni? 「人有悲歡離合， 「 nhân hữu bi hoan li hợp， 月有陰晴圓缺，此事 nguyệt hữu âm tình viên khuyết， thử sự 古難全。」人間最苦 cổ nan toàn。」 nhân gian tối khổ 的，就是這悲歡離合 đích， tựu thị giá bi hoan li hợp 。最遺憾的，是月有 。 tối di hám đích， thị nguyệt hữu 陰晴圓缺。然而天道 âm tình viên khuyết。 nhiên nhi thiên đạo 有常，這是從古到今 hữu thường， giá thị tòng cổ đáo kim 都難以圓滿的事啊！ đô nan dĩ viên mãn đích sự a！ 「但願人長久，千 「 Đãn nguyện nhân trường cửu， thiên 里共嬋娟。」嬋娟， lí cộng thiền quyên。」 thiền quyên， 就是美麗的月光。但 tựu thị mĩ lệ đích nguyệt quang。 đãn 願所思念的親人，都 nguyện sở tư niệm đích thân nhân， đô 能夠長長久久，無災 năng cú trường trường cửu cửu， vô tai 無病，縱不能在佳節 vô bệnh， túng bất năng tại giai tiết 裏團聚，只要能在千 lí đoàn tụ， chỉ yếu năng tại thiên 里之外，共賞這一輪 lí chi ngoại， cộng thưởng giá nhất luân 明月，遙寄心意，就 minh nguyệt， diêu kí tâm ý， tựu 於願足矣了！ ư nguyện túc hĩ liễu！ 這首詞豪邁雄奇， giá thủ từ hào mại hùng kì， 但又飄逸空靈。千古 đãn hựu phiêu dật không linh。 thiên cổ 風流人物蘇東坡，在 phong lưu nhân vật Tô Đông Pha， tại 詞的上片，淋漓盡致 từ đích thượng phiến， lâm li tận trí 的讚嘆宇宙造化的奥 đích tán thán vũ trụ tạo hóa đích áo 妙，抒發對明月的欣 diệu， trữ phát đối minh nguyệt đích hân 賞，神采飛揚以神仙 thưởng， thần thái phi dương dĩ thần tiên 自喻，下片則因為一 tự dụ， hạ phiến tắc nhân vi nhất 生仕途坎坷，顛沛流 sanh sĩ đồ khảm kha， điên phái lưu 離，在佳節時又懷念 li， tại giai tiết thì hựu hoài niệm 弟弟子由，所以從縱 đệ đệ Tử Do， sở dĩ tòng tung 橫高曠中轉為婉轉， hoành cao khoáng trung chuyển vi uyển chuyển， 感懷「人有悲歡離合 cảm hoài「 Nhân hữu bi hoan li hợp ，月有陰晴圓缺」了 ， nguyệt hữu âm tình viên khuyết」 liễu 。 。 中秋之月，在中國 trung thu chi nguyệt， tại Trung Quốc 人的心目中，本來就 nhân đích tâm mục trung， bổn lai tựu 是圓滿的象徵，是美 thị viên mãn đích tượng trưng， thị mĩ 滿憧憬的寄託，然而 mãn sung cảnh đích kí thác， nhiên nhi 人生之事，總常是遺 nhân sanh chi sự， tổng thường thị di 憾的，實在難以盡如 hám đích， thật tại nan dĩ tận như 人意。而東坡一輩子 nhân ý。 nhi Đông Pha nhất bối tử 雖遇種種不幸，卻反 tuy ngộ chủng chủng bất hạnh， khước phản 而成就了他詞中如此 nhi thành tựu liễu tha từ trung như thử 大氣的境界，把塊壘 đại khí đích cảnh giới， bả khối lũy 昇華成了「但願人長 thăng hoa thành liễu「 Đãn nguyện nhân trường 久，千里共嬋娟。」 cửu， thiên lí cộng thiền quyên。」 的情懷。 đích tình hoài。 縱 觀中國的傳統文 túng quan Trung Quốc đích truyền thống văn 化中，有許許多多優 hóa trung， hữu hứa hứa đa đa ưu 美而特殊的部分，不 mĩ nhi đặc thù đích bộ phận， bất 但包含了很多人和大 đãn bao hàm liễu ngận đa nhân hòa đại 自然的互動，像是「 tự nhiên đích hỗ động， tượng thị「 明月幾時有？把酒問 Minh nguyệt ki thì hữu？ bả tửu vấn 青天。」、「夜來風 thanh thiên。」、「 Dạ lai phong 雨聲，花落知多少。 vũ thanh， Hoa lạc tri đa thiểu。 」、 「舉頭望明月， 」、 「 Cử đầu vọng minh nguyệt， 低頭思故鄉。」、「 Đê đầu tư cố hương。」、「 感時花濺淚，恨別鳥 Cảm thì hoa tiễn lệ， Hận biệt điểu 驚心。」等，更有許 kinh tâm。」 đẳng， cánh hữu hứa 多在人生中非常獨特 đa tại nhân sanh trung phi thường độc đặc 的體悟，知道「塞翁 đích thể ngộ， tri đạo「 Tái ông 失馬，焉知非福」， thất mã， yên tri phi phúc」， 「亡羊補牢，時猶未 「 Vong dương bổ lao， thì do vị 晚」，「人有悲歡離 vãn」，「 Nhân hữu bi hoan li 合，月有陰晴圓缺」 hợp， nguyệt hữu âm tình viên khuyết」 ，「否極泰來」等等 ，「 Bĩ cực thái lai」 đẳng đẳng ，體現出中華文化中 ， thể hiện xuất Trung Hoa văn hóa trung ，對於宇宙萬物的得 ， đối ư vũ trụ vạn vật đích đắc 失、陰陽消長，虛實 thất、 âm dương tiêu trưởng， hư thật 相生等等特殊的看法 tương sanh đẳng đẳng đặc thù đích khán pháp 。老子說：「大成若 。 Lão Tử thuyết：「 Đại thành nhược 缺」，然而也正因為 khuyết」， nhiên nhi dã chánh nhân vi 月亮的有圓有缺，才 nguyệt lượng đích hữu viên hữu khuyết， tài 體現出真實的圓滿啊 thể hiện xuất chân thật đích viên mãn a ！ ！ 東坡的這首詞，在 Đông Pha đích giá thủ từ， tại 縱橫天上人間中，更 tung hoành thiên thượng nhân gian trung， cánh 讓人體會出，中華文 nhượng nhân thể hội xuất， Trung Hoa văn 化中柳暗花明的優美 hóa trung liễu ám hoa minh đích ưu mĩ ，和內涵的深遠。各 ， hòa nội hàm đích thâm viễn。 các 位親愛的觀眾朋友， vị thân ái đích quan chúng bằng hữu， 今天我們的節目就進 kim thiên ngã môn đích tiết mục tựu tiến 行到這裡了，願很快 hành đáo giá lí liễu， nguyện ngận khoái 再相見！ tái tương kiến！ |
